Çok sevdiğiniz bir kişide şizofreni üzere bir ruhsal bozukluğun oluştuğunu düşünün. Bu türlü bir durumda ona yardım etmek istersiniz, bu yüzden size yaşadıklarını anlatmasını istersiniz. O da başta korkup kaçacağınızı düşünse de sonra size güvenip anlatmaya başlar. Lakin onun hezeyanlarını dinledikçe bir mühlet sonra hakikaten korkmaya başlarsınız ve “acaba bana da mı bulaşıyor ben de mi ‘delirmeye’ başlıyorum” diye düşünürsünüz.
Tabii ki bu bahsedilen durum herkes için geçerli değil lakin herkesin başına gelebilecek durum ve bu bahis hakkında aydınlatılması gereken çok fazla mit var. Psikoloji ve psikiyatri bilimleri uzun yıllardır her bir bozukluk için bozukluğun oluşma nedenleri üzerinde incelemelerde bulunuyorlar. Her bir bozukluğun kendine has dinamikleri bulunuyor ve hiçbir bozukluk zannedildiği gibi tek bir nedenden ötürü oluşmuyor.
Bozuklukların tek bir nedeni yok!
Sosyal bilimlerin konusu birçok vakit insan ve onun davranışlarıdır. Etik açıdan bir insanı fare üzere laboratuvara koyup inceleyemeceğiniz için insan üzerinden ‘neden-sonuç’ içeren araştırmalar yapmak zordur. Daha çok betimsel yani ilişkisel araştırmalar yapabilirsiniz. Yani “bunun nedeni budur demek” yerine bununla şunun ortasında şöyle bir bağlantı olabilir dersiniz. “Peki bunun ne ehemmiyeti var?” derseniz şayet, aslında çok değeri var.
Yaptığınız bir araştırmada insan üzerindeki bütün değişkenleri denetim edemezsiniz. Tüm değişkenleri denetim ettiğinizi düşünseniz bile deneye katılan kişi deneyden sıkılabilir, soruların yanıtlarını ezberleyebilir. Yani demek istediğim, ruhsal bozukluklarda da birebir şey geçerli. Bozukluğu araştırırken beyindeki bir nörotransmitterin eksikliğinden mi kaynaklanıyor yoksa beyindeki gri unsurun azlığından mı kaynaklanıyor ya da bunlar bir sonuç mu, genetik faktörler mi etkli, çevresel faktörler mi tesirli bunu birden fazla vakit bilemiyorsunuz. O yüzden yalnızca ihtimallerden bahsedebilirsiniz.
Korkmayın, ailenizde var diye sizde de olmak zorunda değil!
Kalıtımla ruhsal bozuklukların ne kadar aktarıldığına dair araştırmalar çok uzun yıllardır yapılıyor. Bu çalışmalar o kadar önemli ki aileler üzerinde, ikizler üzerinde (tek yumurta ikizleri, çift yumurta ikizleri), evlat edinilmiş çocuklar üzerinde 40 yılı aşan çalışmalar bile yapılıyor. Şizofreni üzere birtakım hastalıkların genetik geçişli olabileceği düşünülüyor. Fakat genetik olarak bir hastalığa yatkın olsanız dahi bulunduğunuz olumlu çevresel koşullar sonucunda hiç ortaya çıkmayabilir.
Beyinde gerçekleşen fonksiyonel bozukluklardan ötürü oluşan hastalıklar da var.
Beyin görüntüleme çalışmaları, teknolojinin gelişmesiyle birlikte ilerledi. Manyetik Rezonans (MR), Difüzyon Tensor Görüntüleme(DTI), Pozitron emisyon tomografi (PET) üzere görüntüleme teknikleri beyinde gerçekleşmiş olan ve ruhsal bozukluğa yol açabilecek yapısal ve fonksiyonel bozukluklar hakkında bilgi veriyor.
Fakat burada asıl değerli olan, “beyinde değişimler olduğu için mi bu bozuklukların yaşandığı yoksa bu bozukluklar zati var olduğu için mi beyindeki bu değişimler yaşandı?” sorusunun karşılığıdır. Bu sorunun karşılığı, gelinen kademede şimdi bilinemiyor. Tıpkı şey beyindeki dopamin, glutamat, serotonin, GABA gibi nörotransmitterler için de geçerli. Örneğin depresyon üzere bozukluklarda hastanın serotonin düzeyinin düşük olduğu bilinir ve verilen antidepresanlarla bunun düzeyi artırılmaya çalışılır ve bu, danışana güzel gelir. Lakin bozukluğun tek nedeni serotonin düşüklüğü müdür, yoksa o bir sonuç mudur?
Başımıza gelen olaylar, bozukluğu tetikliyor olabilir.
Yaşamın erken yıllarında başımıza gelen olaylar, depresyon üzere birtakım bozuklukları tetikliyor olabilir. İstenmeyen gebelik sonucunda doğan çocuk olmak, annenin gebeliği sırasında çökkünlük geçirmesi, anne karnındayken yaşanılan fevkalâde olayların (savaş, kuvvetli hava şartları gibi) şizofreni ve depresyon gibi bozuklukların oluşma riskini arttırdığı bulunulmuş.
Kişiliğiniz sizdeki birtakım bozuklukları tetikliyor olabilir.
Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatiksel El Kitabı 5’in (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 5th Revision, DSM-5) tanımladığı kişilik bozuklukları bulunuyor. Kişilik bozuklukları kadar şiddetli olmasa da tıpkı özellikleri taşıyan kişilik tipleri de bulunuyor. İşte bu kişilik tipleri bipolar bozukluk üzere bozuklukları tetikleyebiliyor.
Son olarak, kimi bozuklukları da öğreniriz.
Geçtiğimiz günlerde Japonların maçlardan sonra etraftaki çöpleri topladıkları görüntüler viral olmuştu. Bazı kültürlerde, ailelerde; titizliğe, kurallara, sisteme bu biçimde kıymet verilir. Buna dair net data olmasa da bu kültürle büyüyen çocuklarda bunaltı, fobiler ve saplantı zorlantı(OKB) üzere bozuklukların tetiklendiği düşünülüyor.
Fobilerin öğrenmeyle oluştuğuna dair yapılan Küçük Albert (Little Albert) deneyinde şimdi 9 aylık bir bebek olan Albert’e tüylü hayvan korkusu öğretilmişti. Bu ve gibisi deneylerden dolayı bazı ruhsal bozuklukların bu biçimde öğrenme sonucu oluştuğu düşünülüyor.
Not: Travmatik olayların başınıza gelmesi, genetik olarak bozukluklara yatkın olmanız üzere faktörler olsa da olumlu aile ortamında bulunduğunuz vakit bu bozuklukların görülme riski azalır.
- Kaynaklar: Ruh Sıhhati ve Bozuklukları – Orhan Öztürk, İstanbul Boğaziçi Enstitüsü, DSM-5
